Poczet prezesów OŁ PTH (1927-2018)

Fotografie Zygmunta Lorentza

Rocznik Łódzki
Tom XLIV, 1997
Maria Nartonowicz-Kot

Z DZIEJÓW POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO W ŁODZI (1927-1997)

       W 1997 roku minęło siedemdziesiąt lat od powstania w Łodzi oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, Towarzystwa które w życiu społecznym i kulturalnym Polski i miasta odgrywało i odgrywa nadal istotną rolę. Przystępując do opracowania dziejów PTH w Łodzi w minionym 70-leciu, zdecydowała się autorka na ich prezentację w ujęciu rzeczowo-chronologicznym. Mimo bowiem zmieniających się okoliczności i warunków działania, cele i zadania oraz program Towarzystwa w niewielkim stopniu uległy zmianie w tym okresie. W artykule zwrócono uwagę jedynie na najważniejsze kierunki działania Towarzystwa, co wynikało przede wszystkim z określonej objętości pracy ¹.
       Towarzystwo Historyczne zrodziło się w latach osiemdziesiątych XIX wieku we Lwowie ². Jego twórcy wytyczyli mu wówczas nader ważny cel społeczno-narodowy, polegający na "rozbudzeniu w szerszych warstwach społeczeństwa mocnej świadomości narodowej", co szczególnie w warunkach bezpaństwowego bytu i konieczności zachowania odrębności i tożsamości narodowej, nabierało zupełnie nowego wymiaru.
       Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. stworzyło nowe, zdawałoby się dogodne warunki do rozwoju życia, także naukowego. Na Konferencji Historyków Polskich zwołanej do Warszawy w kwietniu 1920 r. szeroko dyskutowano o organizacji nauki i badań historycznych oraz przyszłości Towarzystwa Historycznego. Zarysowywały się wówczas poważne rozbieżności w tej materii. Prof. Władysław Konopczyński, zaproponował utworzenie "tylko jednego towarzystwa historycznego z oddziałami miejscowymi", którym zdaniem projektodawcy winna przynależeć "szeroka autonomia i wpływ na ogólne sprawy Towarzystwa proporcjonalnie do ich ilości i zasług" ³. Inny zgoła wniosek zgłosił prof. Marceli Handelsman, opowiadający się za utworzeniem Związku Polskich Towarzystw Historycznych, ogólnych i specjalistycznych. Zwyciężyła koncepcja W. Konopczyńskiego. Jednakże trudności natury politycznej i pilniejsze zadania odradzającej się nauki polskiej, odsunęły w czasie realizację tych zamierzeń.
       Przekształcenie Towarzystwa Historycznego w stowarzyszenie ogólnopolskie nastąpiło właściwie w 1925 r. Sprzyjała temu również zmiana w kierownictwie Towarzystwa. Dotychczasowego prezesa prof. Ludwika Finkla, zastąpił w 1923 r. prof. Stanisław Zakrzewski. pełniący tę funkcję do 1932 r. To on właśnie zapoczątkował tworzenie nowych oddziałów terenowych. Do 1939 r. stworzono ich 15. Poczynania naczelnych władz Towarzystwa natrafiły na podatny grunt w Łodzi, gdzie zbiegły się one z inicjatywą miejscowego środowiska nauczycielskiego, w którym poczesne miejsce zajmował Zygmunt Lorentz, nauczyciel historii w Gimnazjum Miejskim im. Józefa Piłsudskiego, absolwent UJ, uczeń profesorów W. Konopczyńskiego i Wacława Sobieskiego ⁴. Skupił on wokół siebie grupę nauczycieli historii ze szkół średnich, wśród których dojrzewała myśl powołania w mieście, koła PTH. tym bardziej, że byli wśród nich członkowie Towarzystwa, należący wszakże do innych oddziałów.
       Początkowo zabiegi te natrafiały na poważne trudności, wynikające przede wszystkim z braku w Łodzi wyższej uczelni czy innej placówki naukowej, warunkującej i ułatwiającej krystalizowanie się środowiska naukowego. W toku licznych dyskusji, postanowiono, że każdy z członków tej jeszcze nieformalnej grupy, a byli w niej obok wspomnianego Z. Lorentza, inni nauczyciele: Adam Ferens, Jadwiga Krasicka, Cecylia Świderkówna-Petrykowska, Helena Zaborowska, zorientuje się ile osób będzie mógł wprowadzić. Lata 1925-1927 upłynęły więc na przygotowaniach. Dopiero w marcu 1927 r. powołano Komisję Organizacyjną, która nawiązała oficjalne kontakty z pracującymi w Łodzi historykami, a następnie porozumiała się z Zarządem Głównym PTH.
       Pierwsze posiedzenie organizacyjne odbyło się w połowie września a na kolejnym, zwołanym 30 tego miesiąca dokonano wyborów Zarządu Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego. Weszli doń Z. Lorentz, pełniący nieprzerwanie do 1943 r. funkcję prezesa, A. Ferens, J. Krasicka, C. Świ-derkówna, Gryzelda Missalowa oraz dokooptowany nieco później Eugeniusz Grzędzielski ⁵.
       Uroczysta inauguracja działalności Oddziału odbyła się 27 XI 1927 r. w sali posiedzeń Rady Miejskiej i zgromadziła blisko 120 osób, członków i zaproszonych gości. Reprezentowane były władze samorządowe, szkolne i petehowskie, w osobie sekretarza Zarządu Głównego dr Kazimierza Tyszkowskiego. Część naukową posiedzenia wypełnił interesujący odczyt prof. Witolda Kamieniec-kiego z Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie pt. "Idea jagiellońska" ⁶.
       Zebrani poznali i zaakceptowali wówczas program działania Oddziału Łódzkiego. Z. Lorentz w swym przemówieniu inauguracyjnym wskazał, że działalność Oddziału winna "wyrażać samoobronę intelektualną historyków zawodowych, przebywających z dala od środowisk naukowych, troskę o poziom nauczania historii w szkołach i potrzebę organizacji pracy historycznej w Łodzi i okręgu" ⁷. Zapowiadano więc nie tylko skupienie w szeregach PTH historyków, nauczycieli i miłośników historii, organizowanie zebrań naukowych, ale także nakreślenie głównych kierunków badań i zapoczątkowanie ich "nad dziejami Lodzi, jako zjawiska pierwszorzędnej wagi w dziedzinie rozwoju gospodarczego Polski". Wiele uwagi poświęcono popularyzowaniu wiedzy historycznej ze szczególnym uwzględnieniem historii Łodzi i okręgu. Zamierzano nadto wspomagać nauczycieli-historyków, przygotowując dla nich materiały dydaktyczne, służące propagowaniu historii regionalnej ⁸. Położenie nacisku na sprawy regionalistyki i zainteresowania dydaktyką, choć nie obce oddziałom uniwersyteckim, było charakterystyczne dla ośrodków pozaakademickich.
       Przedłożone zadania wyrastały bezpośrednio z potrzeb środowiska łódzkiego. Łódź, będąc wielkim centrum przemysłowym, stanowiła jednocześnie ośrodek mocno zaniedbany pod względem kulturalno-oświatowym. Brakowało tu wyższej uczelni, nieliczne były państwowe i samorządowe szkoły średnie. Te wieloletnie zaniedbania inteligencja łódzka próbowała usunąć, podejmując udane inicjatywy zmierzające do zorganizowania środowiska humanistycznego, zakładając m.in. Towarzystwo Bibliofilów Łódzkich, Koło Łódzkie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Towarzystwo Przyrodnicze im. Stanisława Staszica, Koło Polonistów. Oddział Łódzki Wolnej Wszechnicy Polskiej. Z tego też środowiska wyszła w połowie lat trzydziestych inicjatywa powołania do życia Towarzystwa Przyjaciół Nauk ⁹. W tym kontekście powstanie w Łodzi Oddziału PTH było jednym z ogniw kształtowania się środowiska twórczej inteligencji humanistycznej.
       Władzami Oddziału w myśl statutu Towarzystwa były i nadal pozostają Zarząd i Komisja Rewizyjna, wybierane przez walne zgromadzenie członków. W okresie do 1939 r. prezesem Oddziału pozostawał Z. Lorentz, a jego zastępczyniami były: G. Missalowa (1929-1932), C. Świderkówna (1932-1935), J. Krasicka (1935-1939). Funkcję sekretarza sprawowali kolejno: J. Krasicka (1927-1932), Tadeusz Landecki (1932-1935), Helena Zaborowska (od 1935). Skarbnikami Oddziału były: C. Świderkówna (do 1931), H. Zaborowska (do 1935), Aurelia Krzywcówna (do 1939). Ponadto w pracach Zarządu aktywnie uczestniczyli w omawianym okresie Zygmunt Hajkowski, A. Ferens, E. Grzę-dzielski, Juliusz Jurczyński, Jadwiga Lechicka, Andrzej Mazur, Ludwik Wasz-kiewicz, Jan Warężak, Wacław Szczygielski ¹⁰.
       W jakże odmiennych warunkach społeczno-politycznych przyszło wznawiać działalność Towarzystwa po II wojnie światowej. Ci spośród członków, którzy przeżyli okupację hitlerowską i mogli powrócić do Łodzi, prawie natychmiast podjęli kroki zmierzające do reaktywowania Oddziału. W ogłoszeniu informacyjnym o podjęciu pracy przez Oddział czytamy m.in. "...Zarząd Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego wznawiając działalność przerwaną we wrześniu 1939 r. z powodu najazdu niemieckiego zwołuje doroczne zgromadzenie oddziału, które odbędzie się w niedzielę 15 kwietnia w sali Archiwum Miejskiego... Oddział Łódzki... zaprasza wszystkich miejscowych historyków oraz osoby interesujące się nauką historii na niedzielne spotkanie" ¹¹.
       Łódź była drugą po Krakowie placówką Towarzystwa, która wznowiła swą działalność. Pierwsze posiedzenie odbyte zgodnie z zapowiedzią dokonało wyborów nowych władz. Prezesem Oddziału został L. Waszkiewicz, przed wojną związany z NPR-Lewicą, od 1945 r. dyrektor Archiwum Miejskiego w Łodzi. Pozostał na stanowisku prezesa przez najbliższe 6 lat. Jak wspomina Helena Brodowska-Kubicz, wieloletni członek Oddziału łódzkiego PTH, było to spowodowane uwidaczniającymi się w łódzkim środowisku "petehowskim" podziałami na "swoich" czyli dawnych członków i "obcych", przygnanych do Łodzi powojennymi migracjami. Pozycję prezesa L. Waszkiewicza. mimo jego "nieodpowiedniej" jak na owe czasy przeszłości politycznej, wzmacniały dodatkowo podziały wśród napływowej kadry uniwersyteckich historyków, na zwolenników prof. Natalii Gąsiorowskiej-Grabowskiej i prof. Mariana Henryka Serejskiego, pretendujących również do fotela prezesa ¹². Do Zarządu weszli też inni przedwojenni członkowie: G. Missalowa, T. Landecki, C. Świderkówna J. Warężak, z nowych zaś Roman Kaczmarek i prof. Józef Dutkiewicz ¹³.
       Analogicznie jak przed wojną pracami Oddziału kierował Zarząd a właściwie jego prezydium, składające się z prezesa, wiceprezesów, sekretarza i skarbnika. W okresie minionego pięćdziesięciolecia powojennego wielokrotnie ulegały zmianie zasady funkcjonowania Zarządu. Zmieniała się długość jego kadencji, od jednego roku do trzech, ta zasada obowiązuje od 1981 r., liczba członków od siedmiu w 1945 r. do osiemnastu w 1979 r. ¹⁴. Poszerzano nadto okresowo skład Zarządu o redaktora "Rocznika Łódzkiego", członków Zarządu Głównego PTH wywodzących się z macierzystego Oddziału, przewodniczącego Komitetu Okręgowego Olimpiady Historycznej. Po L. Waszkiewiczu, pracami Zarządu Oddziału Łódzkiego PTH kierowali wybitni uczeni, związani z Instytutem Historii Uniwersytetu Łódzkiego: prof. N. Gąsiorowska-Grabowska (1951-1953), prof. M. H. Serejski (1953-1958), prof. J. Dutkiewicz (1958-1960), prof. G. Missalowa (1960-1964), prof. Zofia Libiszowska (1964-1977), doc. Ryszard Rosin (1977-1984), prof. Józef Śmiałowski (1984-1990), prof. Wiesław Puś (1990-1991) oraz prof. Jan Szymczak (1991-1997).
       Spośród innych członków, którzy przez wiele lat aktywnie pracowali we władzach łódzkiego Oddziału należałoby wymienić wieloletnich sekretarzy: R. Kaczmarka, Jerzego Włodarczyka, Tadeusza Bojanowskiego, skarbników: Stanisława Mariana Zajączkowskiego, Jana Szymczaka oraz członków Zarządu: Mieczysława Bandurkę, Barbarę Wachowską, Mieczysława Kołodziejczaka, Zbigniewa Kuchowicza i wielu, wielu innych. W miarę upływu lat dokonywała się w szeregach Towarzystwa pokoleniowa zmiana. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zaczęła od czynnego życia zawodowego i społecznego odchodzić ta grupa działaczy, która tworzyła Towarzystwo w 1927 r., wprowadzając na swoje miejsce młodych historyków, związanych przede wszystkim z Instytutem Historii UL. Obecnie jesteśmy świadkami kolejnej zmiany warty w PTH.
       Z chwilą powstania Oddziału Łódzkiego PTH w 1927 r. najliczniejszą grupę jego członków, podobnie jak w innych oddziałach nieuniwersyteckich. tworzyli nauczyciele historii z łódzkich szkół średnich, stanowiący ok. 75% wszystkich członków Oddziału. Pragnęli oni zbudować tu ośrodek badawczy oraz związać go organizacyjnie ze środowiskiem polskiej nauki historycznej a to gwarantowało im właśnie Towarzystwo. W pracach Oddziału uczestniczyła również spora grupa archiwistów, zatrudnionych w Archiwum Akt Dawnych miasta Łodzi. Obok historyków znaleźli się w PTH także miłośnicy historii, rekrutujący się spośród prawników (Bolesław Fichna, Józef Adamski), wojskowych (gen. Józef Olszyna-Wilczyński), działaczy społecznych, politycznych i gospodarczych (Mieczysław Hertz, Robert Geyer), duchowni różnych wyznań (bp. Włodzimierz Jasiński, bp. Kazimierz Tomczak, pastor Karol Kotula).
       Początkowo liczba członków była niewielka i wynosiła zaledwie 27 osób. Sytuowało to Oddział Łódzki na przedostatnim miejscu, a wyprzedzały go oddziały w Lublinie z 34 członkami, Poznaniu i Wilnie po 45 członków, nie wspominając o Krakowie, Lwowie, Warszawie. Jednakże już po trzech latach funkcjonowania Oddziału znalazła się Łódź na czwartym miejscu po trzech wyżej wymienionych oddziałach, a od 1938 r. z liczbą 126 członków wyprzedziła nawet Kraków ¹⁵. Członkami Oddziału były w tym okresie również instytucje. W 1938 r. było ich 29, a znalazły się wśród nich dwa archiwa, cztery biblioteki, czternaście gimnazjów z Łodzi, Kalisza, Wielunia, Zduńskiej Woli, Seminarium Duchowne oraz Izba Przemysłowo-Handlowa.
       Tuż po reaktywowaniu Oddziału, wiosną 1945 r. do Towarzystwa zgłaszali się nie tylko dawni jego członkowie, napłynęła też spora grupa nowych. W ten sposób l VII 1947 r. PTH w Łodzi liczyło już 116 członków, w tym dwóch członków zbiorowych Archiwum Miejskie i Koło Naukowe Historyków UL ¹⁶. Ambicją Oddziału stało się skupienie wokół Towarzystwa młodych historyków. Szczególnie zabiegano o pozyskanie tych spoza Łodzi. Poczynania te zbiegały się z ponawianymi sugestiami ZG PTH zalecającymi oddziałom rozwinięcie szerokiej akcji propagandowej w celu zwerbowania do PTH wszystkich czynnych historyków na obszarze działania Oddziału ¹⁷. Niestety, nie powiodły się one a przez, kolejne dwa lata dał się nawet zauważyć pewien spadek liczby członków. Wiązało się to zapewne z trwającymi jeszcze migracjami ludności ¹⁸.
       Energiczne zabiegi władz PTH w latach pięćdziesiątych zmierzające do zwiększenie liczebności Oddziału miały też i swoją ujemną stronę. Część bowiem nowopozyskanych członków nie włączyła się aktywnie w nurt działalności Towarzystwa i szybko stała się "martwymi duszami". W związku z tym w 1960 r., po kolejnej weryfikacji eliminującej wszystkich zalegających ze składkami członkowskimi i niewykazujących żadnego zainteresowania życiem Towarzystwa, Oddział Łódzki liczył niespełna 100 osób ¹⁹. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, ponownie odnotowano wzrost liczby członków. Oscylowała ona w granicach 240-280, aby w 1997 r. ustabilizować się nieco powyżej 200 osób ²⁰. Stawia to Oddział Łódzki w czołówce całego Towarzystwa.
       Poddając analizie strukturę społeczno-zawodową członków Oddziału zwraca uwagę fakt przesunięcia proporcji między liczbą nauczycie-li a liczbą pracowników naukowych, zatrudnionych w kilku łódzkich uczelniach, na korzyść tych ostatnich. W okresie międzywojennym wśród członków dominowali jak wspomniano nauczyciele, choć była tu też nieliczna garstka pracowników naukowych związanych z Oddziałem Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi. To właśnie oni bliscy miastu i zainteresowani jego przeszłością, torowali drogę badaniom nad dziejami regionu. Byli to T. Landecki, asystent w Katedrze Historii Nowożytnej u prof. Włodzimierza Dzwonkowskiego, dr J. Krasicka, asystentka prof. N. Gą-siorowskiej-Grabowskiej oraz Z. Lorentz, Anna Rynkowska, Stanisław Więc-kowski, J. Warężak.
       Tuż po wojnie struktura ta nie uległa zasadniczej zmianie, nadal dominowali nauczyciele, choć coraz liczniej zaczęli napływać do Oddziału pracownicy łódzkich uczelni. Spełniło się więc oczekiwanie L. Waszkiewicza, wyrażone wiosną 1945 r., gdy mówił: "... mamy nadzieję, że profesorowie historii, docenci i asystenci Uniwersytetu Łódzkiego zasilą wydatnie kadry Oddziału PTH. Wierzymy, iż wspólnie z nami rozwiną i wzbogacą działalność naszej placówki" ²¹. Oddział Łódzki podobnie jak inne placówki działające w miastach, gdzie powstały wyższe uczelnie, stawał się z wolna organizacją historyków naukowców. Spowodowało to ograniczenie w znacznym stopniu potrzeb warsztatu szkolnego, a to z kolei zmniejszyło aktywność nauczycieli i w efekcie rozluźniło czy wręcz przerwało więzi organizacyjne.
       W ostatnich latach można jednak odnotować zauważalne zmiany w strukturze zawodowej członków Oddziału. Kolejne Zarządy, obligowane uchwałami walnych zebrań, podejmowały starania o pozyskanie nauczycieli, co w znacznym stopniu się powiodło. Analogicznie jak przed wojną w Towarzystwie znalazła się również spora grupa pracowników archiwum, które przez wiele lat było miejscem spotkań łódzkich historyków. Obok nich w PTH działają też pracownicy łódzkich muzeów i bibliotek oraz działacze społeczno-po lityczni i oświatowi. W latach sześćdziesiątych pojawiła się w Oddziale kategoria członka wspierającego. Stanowiły ją zakłady przemysłowe. Zachęcone przez władze zgłosiły akces do PTH i wspierały finansowo jego poczynania. Po kilku jednak latach inicjatywa ta, nie podtrzymana przez obie strony, zamarła ²².
       Obok członków zwyczajnych i wspierających, w okresie powojennym wystąpiła jeszcze jedna kategoria, a mianowicie członkowie honorowi. W dowód uznania zasług na polu nauki historycznej i dla rozwoju Towarzystwa, najwyższe wyróżnienie jakim jest członkostwo honorowe naszej organizacji, ze środowiska łódzkiego otrzymali profesorowie: Stanisław Zajączkowski. J. Dutkiewicz, G. Missalowa, Helena Brodowska-Kubicz, Z. Libiszowska i R. Rosin ²³.
       Od momentu powstania. Towarzystwo obejmowało swym zasięgiem nie tylko Łódź, ale również całe województwo. W jego pracach uczestniczyli więc historycy z Piotrkowa Trybunalskiego, Zgierza, Kalisza, Lasku, Pabianic, Wielunia. Po wojnie zamysł ten był kontynuowany. Postanowiono nadać mu wszakże ramy organizacyjne, tworząc nowe ogniwo w strukturze PTH - koło terenowe. Pierwsze powstało już w 1948 r. w Piotrkowie Tryb. i zrzeszało wówczas 14 członków ²⁴. W latach następnych pojawiły się one także w innych miastach okręgu: Tomaszowie Maź., Pabianicach, Sieradzu, Łęczycy, Łowiczu, Skierniewicach ²⁵. Było to wynikiem ożywienia działalności OL PTH w związku z zainaugurowaniem przez niego obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Pod koniec lat sześćdziesiątych działalność kół, dość zresztą anemiczna, zaczęła słabnąć, a na początku lat siedemdziesiątych zupełnie ustała ²⁶.
       Do idei tworzenia kół powrócono ponownie po reformie administracyjnej z 1975 r. Dnia 13 XII 1977 r. zawiązało się po raz kolejny koło terenowe w Sieradzu. Skupiło ono ok. 20-25 historyków i miłośników historii a kierowane było kolejno przez Marię Wisińską, Wiesława Gołębiowskiego, Andrzeja Krawca, Tadeusza Horbacza. W rok później także w Piotrkowie Tryb. powstało koło, liczące kilkunastu członków. Przewodzili im Jerzy Kukulski, Wiesława Gal. Wiosną 1983 r. podobną inicjatywę podjęli historycy z Tomaszowa Maź. zawiązując tu koło. Jego pracami początkowo kierował Ryszard Kotewicz. a następnie Jerzy Wojniłowicz ²⁷. Najmłodszą tego typu placówką jest powstałe w 1991 r. koło terenowe w Pabianicach, kierowane przez Tadeusza Nowaka.
       Koła działają w oparciu o regulamin uchwalony przez Komisję ZG PTH, a zatwierdzony przez Zarząd Oddziału 10 IV 1984 r. Normuje on sprawy natury organizacyjnej i merytorycznej. Główną formą pracy kół są odczyty i spotkania naukowe, związane często z obchodami rocznic historycznych. Nadto każde z nich prowadzi działalność charakterystyczną dla swojego środowiska, l tak koło w Tomaszowie Maź. podjęło inicjatywę wydania Tomaszowskiego Słownika Biograficznego, koło w Pabianicach, zapoczątkowało interesującą serię wydawniczą pt. "Pabianiciana". Jak do tej pory Oddział Łódzki PTH jest jedną z nielicznych placówek Towarzystwa posiadającą te jednostki organizacyjne.
       O roli i znaczeniu Oddziału Łódzkiego w życiu całego Towarzystwa świadczy również fakt, iż jego członkowie zasiadali we władzach naczelnych. Już w 1933 r., po zmianie statutu PTH zwiększającej liczebność ZG do 25 osób. w jego składzie znalazł się Z. Lorentz. Po wojnie natomiast tradycyjnie już jedna wiceprezesura przeznaczona była dla środowiska łódzkiego. W latach 1947-1953 funkcję tę sprawowała N. Gąsiorowska-Grabowska, następnie zaś M. H. Serejski, J. Dutkie-wicz, G. Missalowa, Z. Libiszowska, R. Rosin, J. Smiałowski, a obecnie J. Szymczak. Łodzianie byli i są członkami Zarządu Głównego, Komisji Rewizyjnej oraz Sądu Koleżeńskiego l i II instancji ²⁸.
       Plan pracy Towarzystwa obejmował trzy obszary działania: naukowy, dydaktyczny i popularyzatorski. Program pracy naukowej przed 1939 r. przewidywał przede wszystkim podjęcie na szeroką skalę studiów nad dziejami Łodzi i okręgu przemysłowego. W ramach słabo jeszcze zaawansowanych badań, uwzględniających tę problematykę, należało zdaniem inicjatorów podjąć prace przygotowawcze do opracowania bibliografii druków zwartych, artykułów, wydawnictw źródłowych, rękopisów i innych materiałów, dotyczących regionu. Kolejnym krokiem miało być przeprowadzenie analizy stanu badań, rozmiaru potrzeb i zakresu kwerend archiwalnych.
       Podstawową formą działalności Oddziału tradycyjnie stosowaną nie tylko przez PTH, były posiedzenia naukowe. Już w okresie międzywojennym władze oddziału zabiegały o zapewnienie tym spotkaniom możliwie wszechstronnej problematyki. Prezentowano więc tematy z historii politycznej, dominującej w ówczesnych badaniach naukowych, sięgano też do historii społeczno-gospodarczej, zyskującej sobie coraz szersze grono badaczy. W wygłaszanych odczytach znalazły odbicie główne kierunki rozwoju nauki historycznej w Polsce, a więc badania nad okresem wczesnopiastowskim, studia nad historią oręża polskiego czy walk narodowowyzwoleńczych Polaków. Na 72 odczyty wygłoszone w Oddziale Łódzkim PTH w latach 1927-1939, 12 poświęcono historii średniowiecza (dzieje osadnictwa, procesy kształtowania się społeczeństwa polskiego, świadomości narodowej), 11 - epoce starożytnej, ze szczególnym uwzględnieniem okresu cesarstwa rzymskiego i kultury antycznej, a jedynie 2 historii najnowszej.
       Od momentu powstania Oddziału najważniejszym kierunkiem poszukiwań badawczych członków PTH stały się studia nad historią regionu. Nic przeto dziwnego, że tematyka regionalna była wielokrotnie prezentowana na posiedzeniach naukowych w Oddziale. Wśród prelegentów, obok miejscowych działaczy, rekrutujących się głównie z wykładowców WWP Z. Lorentza, T. Landeckiego, S. Więckowskiego, Zygmunta Żmigrydera-Konopki, odwiedzili Łódź także wybitni historycy m.in. z Krakowa, Warszawy, Wilna, Poznania czy Lwowa -M. Handelsman, Kazimierz Tymieniecki, Roman Gródecki, Władysław Konopczyński. Posiedzenia naukowe były dla miejscowych badaczy miejscem, w którym mogli nie tylko referować wyniki swoich poszukiwań i ustaleń badawczych, ale też oczekiwać rzeczowej i pożytecznej dyskusji. Stwarzały one okazję do podpatrywania i uczenia się od innych. Tak po latach wspominała je C. Swiderkówna-Petrykowska: "Posiedzenia te nie tylko poszerzały horyzonty myślowe, wiele uczyły ale i wywoływały silne przeżycia... Pozwalały one poznać lub domyślać się różnych warsztatów pracy wybitnych uczonych... Zdumiewał nas silny oddźwięk naszej pracy wśród inteligencji łódzkiej i młodzieży szkolnej. Nie byliśmy grupą izolowaną, mieliśmy silne poczucie wielorakich związków społecznych. Czuliśmy się potrzebni, w niektórych sytuacjach nawet niezastąpieni" ²⁹.
       Wznawiając działalność w nowych warunkach, PTH stanęło przed koniecznością znalezienia dla siebie właściwego miejsca i zakresu działania. Nie rozstrzygnęły tego pierwsze walne zgromadzenia Towarzystwa zwołane w 1947 r. do Łodzi i Krakowa ³⁰, , a plan jego pracy i organizacja zachowały chwilowo tradycyjny charakter. Nader istotne i aktualne stało się to na początku lat pięćdziesiątych, z chwilą powołania do życia Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Wypracowano wówczas model, który właściwie przetrwał do dnia dzisiejszego, wyznaczający Akademii rolę instytucji koordynującej badania naukowe i prowadzącej ogólnopolską działalność wydawniczą. Towarzystwu zaś funkcję społecznego zaplecza, organizującego ośrodki dyskusji naukowej, pobudzającego badania nad przeszłością, zwłaszcza regionalną oraz upowszechniającego jej znajomość. Ze szczególną wyrazistością uwidoczniło się to w okresie prezesury prof. Stanisława Herbsta (1956-1973), niestrudzonego propagatora badań regionalnych.
       Troską Towarzystwa stało się również wydawanie pism periodycznych oraz innych wydawnictw, szczególnie z zakresu regionalistyki. Ogólna sytuacja Towarzystwa odbijała się także na działalności Oddziału Łódzkiego. I tu początkowo plan pracy oparty został na wzorach przedwojennych. Jednakże w obliczu zmian jakie zaszły w organizacji życia naukowego miasta, rola Towarzystwa musiała ulec przekształceniu. W maju 1945 r. powołano bowiem do życia Uniwersytet Łódzki. Powstanie tu prężnego ośrodka uniwersyteckiego wzmocniło wprawdzie szeregi Towarzystwa i stworzyło dla niego zaplecze naukowe, ale jednocześnie wytworzyło zupełnie nową sytuację dla PTH. Te wszystkie okoliczności przyczyniły się do znacznego ograniczenia podmiotowości Towarzystwa, zmieniając go w instytucję usługową.
       W statucie PTH zapisano, że jego celem Jest pogłębianie wiedzy historycznej i upowszechnianie jej a także reprezentowanie historyków polskich" ³¹. Realizacji tego celu miało służyć urządzanie zebrań naukowych, konferencji i posiedzeń oraz zwoływanie co pięć lat powszechnych zjazdów historyków polskich, odczytów i wystaw, zakładanie pracowni i stacji naukowych, wydawanie czasopism naukowych i popularnonaukowych z zakresu historii. Towarzystwo nie ograniczało się jedynie do popularyzacji wiedzy historycznej, ale również pobudzało i organizowało badania nad przeszłością, zwłaszcza regionalną.
       Posiedzenia naukowe, odbywały się tradycyjnie we środy, raz na miesiąc, za wyjątkiem przerwy wakacyjnej. W pierwszych latach powojennych wśród wykładowców przeważali przedstawiciele starszego pokolenia badaczy, których losy rzuciły do Lodzi, jednych jak się okazało na stałe, innych jedynie chwilowo. Byli to Stanisław Zajączkowski, Włodzimierz Dzwonkowski, Juliusz Yillaume, Marian Serejski, Bohdan Baranowski. Od połowy lat pięćdziesiątych dał się zauważyć znaczny wzrost liczby prelegentów młodszego pokolenia historyków, przygotowujących prace doktorskie i habilitacyjne, którzy jako przedmiot swych dociekań naukowych wybrali przeszłość regionu m.in. Władysław Lech Kar-wacki, Ryszard Rosin. W ten sposób uformował się tu zespół o przewadze ludzi związanych od początku swej kariery z Uniwersytetem Łódzkim ³². Analogicznie jak poprzednio zabiegano o zapraszanie do Łodzi reprezentantów nauki historycznej z innych ośrodków uniwersyteckich. Byli to Stefan Kieniewicz, Kazimierz Piwarski, Aleksander Gieysztor, Władysław Czapliński, Andrzej Ajnen-kiel, Jacek Staszewski, Adam Skałkowski, Bogusław Leśnodorski, Jerzy Topolski, Jan Karski. Zainicjowano również kontakty z uczonymi zagranicznymi. W ich efekcie od lat sześćdziesiątych jako autorzy na posiedzeniach naukowych zaczęli pojawiać się historycy początkowo tylko z krajów tzw. demokracji ludowej. później też z Francji, Japonii, Niemiec. Stanów Zjednoczonych.
       Tematykę odczytów cechowała duża wszechstronność, przy charakterystycznych preferencjach w odniesieniu do różnych okresów czy problemów. Odzwierciedlała ona jakie zagadnienia badawcze dominowały wówczas wśród historyków. W pierwszych latach powojennych eksponowano zagadnienia społeczno-ekonomiczne i regionalne. Wyraźnie zwiększyło się zainteresowanie problemami historii XIX i XX w. oraz pogranicza polsko-powszechnego. W tym względzie Oddział PTH w Łodzi wyraźnie przodował. Pod koniec lat pięćdziesiątych, za prezesury M. H. Serejskiego, zauważalna stała się zmiana tematyki posiedzeń. Coraz częściej pojawiały się odczyty z zakresu historiografii i historiozofii. Większą uwagę zwrócono też na powiązanie dziejów regionalnych z powszechnym procesem dziejowym. Prelegenci reprezentowali nie tylko różnorodne kierunki badawcze, ale także różne opcje światopoglądowe i polityczne, co wywoływało ożywione dyskusje i polemiki ³³. Warto też podkreślić, iż Oddział żywo reagował na aktualne wydarzenia. W latach 1945-1946 urządził cykl odczytów poświęconych problematyce Ziem Odzyskanych, a w 1948 r. stuleciu Wiosny Ludów ³⁴.
       Organizowane posiedzenia cieszyły się bardzo zróżnicowaną frekwencją. Niektóre z nich przyciągały nawet po kilkuset słuchaczy, inne znacznie mniej. Z reguły w posiedzeniu uczestniczyło kilkadziesiąt osób (20-60). Powodowało to, że od czasu do czasu odzywały się głosy domagające się zaniechania tej formy pracy, uznając ją za przestarzałą. Towarzystwo wszakże z niej nie zrezygnowało, wychodząc ze słusznego przekonania, że stwarzają one możliwość dyskusji i wymiany poglądów, umożliwiają też nawiązanie kontaktów z historykami z innych ośrodków, jak trafnie określiła to jedna ze słuchaczek:" "...Nam, wtedy młodym, przez wojnę pozbawionym znajomości szerszego świata, odczyty dawały okazję poznania historyków z innych ośrodków Polski, inspirowały problematykę, poszerzającą horyzonty wiedzy, pogłębiały studia" ³⁵.
       Obok tej tradycyjnej formy pracy, Oddział działał również poprzez istniejące w jego ramach sekcje i komisje. Ich liczba uzależniona była od potrzeb i możliwości organizacyjnych środowiska. W latach 1927-1939 istniały w Łodzi następujące komisje: Dydaktyczna, Bibliograficzna, Archiwalna, Historii Starożytnej, Polskiego Słownika Biograficznego oraz Dziejów Strajku Szkolnego z 1905 r. Reaktywując Oddział odbudowano niektóre z tych komisji, powołano też nowe: Historii Społeczno-Gospodarczej i Prehistorycznej. W latach następnych pojawiły się inne: Archiwalna, Krytyczna, Historii Wojskowości, Terenowa. Te wyżej wymienione pracowały przy Oddziale Łódzkim przez kilka bądź kilkanaście lat, ale były i takie, których żywot był nader krótki: Historii Najnowszej, Komisji Badań Regionalnych, Wydawniczej. Organizacyjnej, Odczytowej. Pojawiały się też komisje powoływane do wykonania specjalnych zadań np. obchodów 1000 lecia Państwa Polskiego, które po spełnieniu swej misji ulegały rozwiązaniu.
       Zwraca uwagę fakt, że życie w sekcjach i komisjach biło na ogół słabym rytmem, co zresztą nie było zjawiskiem odosobnionym w skali kraju. Charakterystyczną formą działalności tych agend była akcja odczytowa i inicjowanie dyskusji nad wybranymi problemami badawczymi. Jedynie Komisja Dydaktyczna, powstała w Łodzi pod koniec lat dwudziestych przejawiała znaczną aktywność ³⁶. Grupowała ona wówczas blisko 70 nauczycieli z Łodzi i województwa. Jej pracami kierowały przed 1939 r. C. Świderkówna-Petrykowska, J. Krasicka, H. Zaborowska. Po wojnie aktywne były w niej Wanda Zwolska, Felicja Bortnowska, Marianna Garmulewicz, Eleonora Trzcińska.
       W okresie międzywojennym staraniem Komisji urządzono 30 spotkań z 35 referatami ³⁷. Poczynania jej koncentrowały się wokół kilku zagadnień: warunków pracy nauczyciela historii, możliwości wykorzystania w procesie dydaktycznym pomocy naukowych, programów nauczania historii w zreformowanej szkole średniej. Najwięcej jednak uwagi poświęcono kwestii regionalizmu w nauczaniu historii. Tym zagadnieniom poświęcone były kursy i konferencje zwoływane przez Sekcję Dydaktyczną ³⁸. Łódzcy dydaktycy prezentowali wyniki swojej pracy nie tylko na miejscu. Występowali z nimi również na szerszym forum. W 1933 r. wzięli udział w Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych w Warszawie, a J. Krasicka wygłosiła wówczas interesujący referat na temat "Form i sposobów organizacji międzynarodowej współpracy w dziedzinie wymiany pomocy dydaktycznych do nauki historii". Autorka zgłosiła nadto wniosek, przyjęty przez Sekcję Dydaktyczną Kongresu, o powierzeniu Międzynarodowemu Komitetowi Nauk Historycznych, wydawania biuletynu bibliograficznego pomocy naukowych ³⁹.
       Łódzka Sekcja Dydaktyczna zajmowała się przede wszystkim problemami dydaktyki szkoły średniej. W miarę jednak rozszerzania zakresu swojej działalności zaczęto zwracać uwagę również na potrzeby nauczycieli historii ze szkół powszechnych. Przed 1939 r. zapoczątkowano jedynie te kontakty ⁴⁰.
       Na dorobek Sekcji Dydaktycznej w Łodzi złożyły się oprócz licznych odczytów i prelekcji, cztery pozycje wydawnicze. Pierwotnie przygotowane jako referaty, po przedyskutowaniu ich w gronie nauczycieli, opracowane zostały do druku i wydane sumptem Towarzystwa. Dwie z nich podnosiły problem wykorzystania w procesie dydaktycznym pomocy naukowych: tekstów źródłowych i mapy historycznej ⁴¹. Z dwóch pozostałych, jedna obrazowała stan polskiej dydaktyki historii w dwudziestoleciu międzywojennym, druga zaś mówiła o obiektywnych podstawach nauczania ⁴². Po 1945 r. Sekcja Dydaktyczna natychmiast wznowiła swą działalność. Poszła w dwóch kierunkach - współpracy z ośrodkami dydaktyczno-naukowymi oraz upowszechniania wiedzy i kultury historycznej. Formy pracy pozostały właściwie bez zmian, tzn. odczyty, seminaria, lekcje pokazowe i hospitacje. W następnych latach tempo pracy Komisji było bardzo nierównomierne, choć trzeba przyznać, iż jedynie tylko ona utrzymała się przy życiu. Towarzystwo, którego stałą troską była odpowiedzialność za edukację narodową, w ostatnich latach nawiązało bliższe kontakty z kuratorium łódzkim, Wojewódzkim Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli, urządzając liczne, cieszące się powodzeniem i zainteresowaniem tych ostatnich konferencje i odczyty specjalistyczne ⁴³.
       W działalności Towarzystwa wiele uwagi poświęcano zawsze zagadnieniom popularyzacji wiedzy historycznej. W okresie międzywojennym Zarząd Oddziału realizując ten zapis statutowy urządzał odczyty publiczne oraz dla młodzieży szkolnej, które każdorazowo skupiały liczne grono słuchaczy. Ich tematykę wiązano przede wszystkim z obchodami rocznicowymi - odsieczy wiedeńskiej, powstania listopadowego czy styczniowego ⁴⁴. Poczynania te kontynuowano również po 1945 r. Członkowie Oddziału byli więc prelegentami i autorami popularnych publikacji prasowych, organizatorami okolicznościowych wystaw. Podejmowano nadto współpracę z instytucjami prowadzącymi działalność oświatową i popularyzatorską m.in. z Okręgową Radą Związków Zawodowych, Towarzystwem Wiedzy Powszechnej. W ramach tej działalności odbywa się rocznie kilkadziesiąt odczytów popularnych w Łodzi i innych ośrodkach miejskich. Akcja popularyzatorska prowadzona jest również w kołach terenowych.
       Wraz z rozwojem i postępem nauki, sprawy upowszechniania i popularyzacji wiedzy nabierały coraz większego znaczenia, dlatego istotne stało się wypracowanie nowych form pracy. Realizując wytyczne Walnego Zgromadzenia Towarzystwa z 1971 r., postulujące uatrakcyjnienie i intensyfikację tych poczynań nawiązano bliższe kontakty i współpracę z lokalnymi towarzystwami miłośników, tak było w Pabianicach, Uniejowie, Zgierzu i Łodzi. Podjęto też wspólnie z Ministerstwem Edukacji Narodowej organizację Olimpiady Historycznej. Pierwsza odbyła się w roku szkolnym 1974/75, a dla jej przeprowadzenia Zarząd Oddziału powołał dwa komitety. Jeden, któremu przewodziła prof. Zofia Li-biszowska, obejmował swym zasięgiem Łódź, drugi, na czele z prof. Barbarą Wachowską, woj. łódzkie. Od reformy administracyjnej funkcjonuje już jeden komitet okręgowy, do którego wchodzą pracownicy Instytutu Historii - członkowie Towarzystwa oraz przedstawiciele kuratoriów województw: łódzkiego, piotrkowskiego, sieradzkiego i skierniewickiego ⁴⁵.
       Zawody olimpijskie, składające się z trzech etapów - szkolnego, okręgowego i centralnego, co roku obejmują kilkadziesiąt szkół średnich i kilkuset uczniów. Wielokrotnie uczestnicy łódzkich eliminacji okręgowych sięgali po najwyższe olimpijskie laury. Olimpiady spełniają nie tylko zadanie jakim jest rozwijanie zainteresowań historią wśród młodzieży, ale przyczyniają się też do podnoszenia poziomu kultury i wiedzy historycznej oraz popularyzacji tejże. Celowi temu służyły również inne konkursy organizowane przez Oddział np. Łódź i łodzianie u progu niepodległości, Parlamentaryzm w Polsce, konkurs amerykan i styczny.
       Nową formą aktywności naukowej, zapoczątkowaną w połowie lat pięćdziesiątych były sesje naukowe i popularnonaukowe. Przełomową cezurą w tym procesie stał się rok 1955. W maju tego roku liczna, bo blisko 30 osobowa grupa działaczy PTH współuczestniczyła w sesji naukowej na 700-lecie Warty, w czerwcu natomiast przy okazji Walnego Zgromadzenia PTH odbyła się sesja naukowa poświęcona 50-leciu wydarzeń rewolucyjnych 1905 roku. Łodzianie byli nie tylko gospodarzami, ale przygotowali kilka referatów dotyczących klasy robotniczej, strajku szkolnego oraz ruchu ludowego ⁴⁶.
       Szczególnie pomyślny dla rozszerzenia tej formy aktywności był czas obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Wówczas to przy współudziale Towarzystwa zorganizowano w miastach województwa wiele takich imprez: w Sieradzu (1960), Pabianicach (1963), Tomaszowie Maz. (1966), Zgierzu (1966). Wygłaszane tam referaty i komunikaty stały się punktem wyjścia do opracowania monografii tych miast.
       Zainteresowanie tą formą pracy znacznie wzrosło od połowy lat sześćdziesiątych Sesje naukowe, których Oddział był organizatorem bądź współorganizatorem, a poświęcone problematyce regionalnej, można podzielić na dwie grupy. Jedna dotyczyła jubileuszy miast i w tej grupie znalazły się sesje: na 750-lecie Piotrkowa Tryb., 600-lecie Szczercowa, 700-lecie Wolborza, 600-lecie Kamieńska, 550-lecie Ujazdu, 150-lecie Tomaszowa Maź., 850-lecie Sieradza, 600-lecie Kutna, 700-lecie Zgierza ⁴⁷.
       Druga grupa sesji tematyką swą nawiązywała do historii XIX i XX w. Na tle wydarzeń ogólnokrajowych, takich jak powstania narodowowyzwoleńcze, tworzenie się masowych ruchów społecznych i partii politycznych, rewolucji 1905-1907 r., odzyskania niepodległości, II wojny światowej, powstania PRL, prezentowane losy Łodzi i regionu łódzkiego - 80-lecie rewolucji 1905 r.. 75-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę, 50-lecie bitew Polskich Sił Zbrojnych. Przy organizowaniu tych spotkań współpracował Oddział z Muzeum Historii miasta Łodzi, Muzeum Tradycji Niepodległościowych, Światowym Związkiem Żołnierzy Armii Krajowej, Stowarzyszeniem Kombatanckim i wieloma innymi.
       Oddział Łódzki był również organizatorem kilku sesji o zasięgu ogólnopolskim. Pierwszą była wspomniana sesja poświęcona 50-leciu rewolucji 1905 r. Kolejną w 1976 r., także połączona z Walnym Zgromadzeniem Delegatów podejmowała zagadnienia "Polskiego czasopiśmiennictwa historycznego". Ze środowiska łódzkiego przygotowano dwa referaty B. Wachowskiej i Krystyny Śreniowskiej. W 1983 staraniem OL PTH urządzono w Łodzi ogólnopolską sesję naukową na 100-lecie polskiego ruchu robotniczego.
       Przedstawiciele łódzkiego środowiska historycznego zrzeszeni w PTH nader aktywnie włączali się w ogólnopolski nurt życia naukowego. Najlepszą po temu okazją było uczestnictwo w Powszechnych Zjazdach Historyków Polskich. Ich tradycja sięga 1880 r., kiedy to z inicjatywy Akademii Umiejętności zwołano pierwszy zjazd historyków ⁴⁸. W okresie niewoli narodowej odbyły się jeszcze dwa takie spotkania w 1890 i 1900 r., tym razem już pod egidą PTH. W niepodległej Polsce także trzykrotnie: w 1924 r. w Poznaniu (IV), w 1930 r. w Warszawie (V), i 1935 w Wilnie (VI) udało się Towarzystwu zorganizować zjazdy powszechne.
       Pierwszy powojenny PZHP. a VII w kolejności odbył się w 1948 r. we Wrocławiu. Lata następne charakteryzujące się narastaniem ostrych konfliktów politycznych i gróźb wobec niezależnej myśli narodowej oraz procesy upolityczniania nauki, nie sprzyjały aktywizacji środowiska historycznego. Dlatego też VIII PZHP zwołano dopiero w 1958 r. w czasach odwilży październikowej. Zdecydowano wówczas, że ogólnopolskie spotkania historyków odbywać się będą co pięć lat.
       Zjazdy odgrywają w życiu naukowym kraju bardzo ważną rolę, pozwalają na okresowe bilansowanie stanu nauki historycznej, wytyczają nowe pola badawcze. Stają się nadto forum dla interesujących dyskusji metodologicznych a także dydaktycznych. Łodzianie uczestniczyli we wszystkich po 1918 r. "sejmach historyków". Jednak po raz pierwszy swoją obecność zaznaczyli na V Zjeździe w Warszawie. Uczestniczyło w nim 28 osób. Z. Lorentz zasiadł w Komitecie Organizacyjnym Zjazdu, J. Krasicka, J. Lechicka i G. Missalowa pełniły funkcję sekretarzy Sekcji IV - Nauczania historii, a J. Lechicka dodatkowo w ramach obrad Sekcji II - Historii dawnej Rzeczypospolitej, wygłosiła referat pt. "Nieznany traktat ustrojowy z czasów saskich" ⁴⁹.
       Na pierwszym powojennym Zjeździe członkowie łódzkiego Oddziału wygłosili pięć referatów. Ich autorami byli S. Ząjączkowski, J. Dutkiewicz, Stanisław Śreniowski, M. H. Serejski i Witold Kula ⁵⁰. Także na kolejnych, reprezentacja Łodzi występowała z referatami i to w coraz szerszym zakresie. W 1958 r. w Krakowie byli to m.in. Zbigniew Stankiewicz, Zbigniew Spieralski, J. Dutkiewicz, w 1974 r. w Toruniu Władysław Bortnowski, Bohdan Baranowski, Jerzy Włodarczyk, w 1979 r. w Katowicach - Waldemar Michowicz, Zbigniew Kuchowicz i wielu innych.
       W uznaniu zasług środowiska łódzkiego dla rozwoju Towarzystwa i nauk humanistycznych, została mu powierzona misja zorganizowania XIV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Odbył się on w przełomowym momencie - we wrześniu 1989 r. Sekretarzem organizacyjnym Zjazdu mianowano prof. W. Pusia, a ówczesny prezes J. Smiałowski był koordynatorem jednego z trzech głównych problemów Zjazdu - "Wielkie aglomeracje miejskie XIX i XX wieku". Inni członkowie równie aktywnie współorganizowali obrady: prof. Z. Libiszowska nt. "Rewolucje schyłku XVII w.", prof. Andrzej Nadolski "Produkcja zbrojeniowa w Polsce do końca XVIII w.", jeszcze inni wygłaszali referaty - m.in. Wojciech Szczygielski. Alina Barszczewska-Krupa, Jerzy Grobis, Stefan Pytlas, Wiesław Puś, Julian Janczak, Jan Szymczak, Jan Fijałek, Waldemar Michowicz, Irena Popławska, Jan Kodrębski. Łódzki zjazd historyków zgromadził rekordową liczbę uczestników, przeszło 1200 osób, z kraju i zagranicy. W trakcie trwania Zjazdu można było wysłuchać wielu interesujących wykładów publicznych, wygłaszanych przez wybitnych polskich uczonych ⁵¹.
       Brak w Lodzi ośrodka naukowego nie przeszkodził przedwojennym aktywistom podjąć wysiłki wydawnicze. Szły one w dwóch kierunkach: historii regionu i nauczania historii. Praca naukowo-badawcza członków PTH nad historią regionu skupiła się wokół własnego organu, którym stał się "Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego". Tom pierwszy za rok 1928 ukazał się w 1929 r., drugi za lata 1929/30 w roku 1931, a trzeci dopiero w 1939 r. Powodem tak długiej przerwy stały się kłopoty finansowe, z którymi Oddział borykał się od zawsze. Funkcję Komitetu redakcyjnego spełniał Zarząd Oddziału, zaś redaktora naczelnego Z. Lorentz.
       Na łamach "Rocznika" publikowali swoje prace nie tylko miejscowi autorzy: J. Krasicka, C. Świderkówna, Z. Hajkowski, Z. Lorentz, L. Waszkiewicz, Jan Dylik, Przecław Smolik, ale również historycy z Warszawy, Krakowa - Hanna Pohoska, Kazimierz Nitsch, Zdzisław Stieber, Tymoteusz Sawicki. Wydawane "Roczniki" spotkały się z życzliwym przyjęciem ze strony świata historycznego. Łódź była bowiem jedną z trzech placówek Towarzystwa, obok Warszawy wydającej "Przegląd Historyczny" i Lwowa, mającego "Ziemię Czerwieńską", posiadającą własny, choć nieregularnie wydawany periodyk. Z. Lorentz pragnąc zapewnić pismu odpowiedni poziom merytoryczny, śledził na bieżąco polskie czasopiśmiennictwo historyczne, utrzymywał kontakty z redakcjami pism krajowych ⁵².
       Obok artykułów i rozpraw we wszystkich trzech tomach zamieszczono bibliografię dotyczącą Lodzi i okręgu oraz kronikę życia naukowego Oddziału. W 1933 r. Zarząd podjął kolejną inicjatywę wydawniczą, mającą zapoczątkować cykl publikacji z przeszłości Lodzi. Jako tom I tej serii została wydana praca Mieczysława Hertza pt. "Łódź w czasie wielkiej wojny" ⁵³. Niestety, do końca Drugiej Rzeczypospolitej nie udało się Oddziałowi opublikować więcej tomów. Współpracując natomiast z innymi instytucjami wydano pracę Michała Walickiego o kolegiacie tumskiej'' ⁵⁴. Pod koniec lat trzydziestych podjęto jeszcze jedną inicjatywę wydawniczą. Zaczęto gromadzić materiały do I tomu źródeł do historii miasta. Miał on zawierać raporty Rajmunda Rembielińskiego. Jednakże wojna przerwała zaawansowane już prace, spowodowała nadto zniszczenie materiałów, przygotowanych do wydania IV tomu "Rocznika". Inny kierunek działalności edytorskiej reprezentowały "Prace dydaktyczne", o których była mowa wyżej.
       Uruchamiając Oddział w 1945 r., wśród miejscowych aktywistów odżyła myśl wznowienia "Rocznika". Początkowo próby te napotkały na rozliczne przeszkody, różnej zresztą natury - politycznej, organizacyjnej i merytorycznej. Nie zniechęcały one wszakże władz Towarzystwa. W 1948 r. zdawało się, że sprawa wreszcie się sfinalizuje. Gotowy był nawet plan IV tomu pisma, nazwanego "Rocznikiem Łódzkim", co miało symbolizować bliskie związki Oddziału z regionem. Jednakże zmieniający się klimat polityczny odsunął w czasie realizację tego zamierzenia ⁵⁵. Dopiero w okresie odwilży październikowej zamysł przybrał realne kształty, a pierwszy powojenny tom ukazał się w grudniu 1958 r. Dla zadokumentowania ciągłości badań nad dziejami regionu wprowadzono w "Roczniku" podwójną numerację. Pierwsza odnosiła się do tomów powojennych, druga uwzględniała wydane przed 1939 r. tomy. Zrezygnowano z tego dopiero w 1980 r., argumentując to koniecznością uproszczenia zapisu bibliograficznego.
       Pierwszym redaktorem periodyku został S. Zajączkowski, w Komitecie redakcyjnym zasiedli wówczas B. Baranowski, J. Dutkiewicz, G. Missalowa, a sekretarzował R. Kaczmarek. Forma prowadzenia pisma nie była stała, od 1961 r. tomy ogólne redagował nadal S. Zajączkowski, a monotematyczne miały swoich odrębnych redaktorów. Dopiero na początku lat siedemdziesiątych pojawiła się stała funkcja redaktora naczelnego. W minionym okresie pełnili ją: R. Rosin. B. Wachowska, a obecnie S. Pytlas. Funkcję sekretarza w analogicznym okresie sprawowali: Paweł Samuś, S. Pytlas. Maria Nartonowicz-Kot. W Komitecie redakcyjnym, który od początku lat 90. przekształcił się w Radę Programową pracowali m.in. W. Szczygielski, A. Barszczewska-Krupa, H. Brodowska-Kubicz, Kazimierz Badziak, Włodzimierz Kozłowski. Do chwili obecnej ukazały się 43 tomy "Rocznika", zdarzało się bowiem, że w jednym roku wychodziły po dwa tomy, jeden ogólny, drugi monotematyczny ⁵⁶.
       Układ tomów nie odbiega od przedwojennych, a składają się nań dział rozpraw i artykułów, drobnych prac i materiałów, recenzje i kronika naukowa. Na łamach naszego pisma publikowane są przede wszystkim prace dotyczące dziejów Polski Centralnej, choć pojawiają się też rozprawy z zakresu historii ogólnej Polski czy powszechnej. Największą bolączką redakcji i władz Oddziału pozostały sprawy finansowania działalności wydawniczej, które od początku nie zostały odpowiednio uregulowane. Obecnie "Rocznik Łódzki" sponsorowany jest przez władze Łodzi oraz Sieradza i Piotrkowa Tryb.
       Podstawowymi czynnikami wpływającymi na charakter periodyku naukowego stały się rola, jaką powinien on spełniać w całości czasopiśmiennictwa historycznego oraz zapotrzebowanie określonych środowisk społecznych, będących jego odbiorcami. Uwzględniając te elementy spełnia "Rocznik" ważny element w pobudzaniu badań regionalnych i upowszechnianiu ich wyników. Wśród autorów dominują pracownicy łódzkich uczelni, choć pojawiają się też z innych ośrodków Polski. redakcja wykazuje wiele inicjatyw zmierzających do pobudzenia badań z terenie, zachęcając do współpracy historyków z Sieradza. Piotrkowa Tryb., Radomska czy Tomaszowa Maź. Sprzyja to nadto umacnianiu więzi między ośrodkami uniwersyteckimi a badaczami w terenie. Staje się więc pismo platformą integrującą zespół naukowców i miłośników historii.
       Odrębny, coraz szerszy nurt prac wydawniczych stanowią monografie miast i regionów. Ich geneza sięga czasów obchodów milenijnych. Do tej pory doczekały się takich opracowań Pabianice. Tomaszów Maz.. Zgierz, Kutno, Uniejów, Piotrków Tryb., Zduńska Wola (do 1914 r.), Sieradz i powiat sieradzki oraz powiat rawski. W przygotowaniu znajdują się monografie Brzezin, Lasku, dalszy ciąg historii Zduńskiej Woli oraz kolejne tomy dziejów Łodzi ⁵⁷. Oddział podejmował nadto udane próby opracowania historii niektórych zakładów przemysłowych czy wydania publikacji, będących pokłosiem licznych jak wspomniano, sesji naukowych ⁵⁸. Publikowanie kolejnych pozycji wydawniczych staje się wyrazem bardzo konkretnego i spektakularnego działania, dlatego też coraz szerzej podejmują ten trud koła terenowe. W Tomaszowie ukazał się już drugi zeszyt Tomaszowskiego Słownika Biograficznego, a w Pabianicach trzeci już tom "Pabianicianów" ⁵⁹.
       Działalność wydawnicza Oddziału Łódzkiego służy nie tylko regionowi, ale pozwala poszerzyć i pogłębić ogólną syntezę dziejów Polski.
       Powstanie Towarzystwa w Łodzi odegrało istotną rolę w kształtowaniu tu środowiska inteligencji humanistycznej, ożywiło życie społeczne, kulturalne i naukowe. W minionym siedemdziesięcio leciu przeżywało ono różne chwile bujnego rozwoju, ale także pewnego zastoju, wynikającego z określonych warunków polityczno-gospodarczych. Towarzystwo stało się przede wszystkim reprezentantem polskich historyków, wyrażało ich potrzeby i troski, myśli i idee. Działalność Oddziału była i jest nader różnorodna, a minione 70 lat zaowocowało trwałymi i zapisanymi na stałe do dziejów Łodzi i regionu osiągnięciami. Również w strukturze całego Towarzystwa OŁ PTH zajmuje jedno z pierwszych miejsc, uwzględniając zarówno liczbę członków, jak i działalność merytoryczną, w niej zaś szczególnie poczynania edytorskie.

PRZYPISY

1. Szerzej o powstaniu i działalności Polskiego Towarzystwa Historycznego w Łodzi: M. Nartonowicz-Kot, Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Historycznego w latach 1927-1932, "Rocznik Łódzki" (dalej RŁ), 1986, t. XXXVI, s. 9-45; taż, Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Łódzkiego (1945-1985), cz. I, RŁ, 1987, t. XXXVII, s. 247-262; taż, Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Historycznego (1945-1985), cz. II, 1988, t. XXXVIII, s. 209-225.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
2. F. Pappe, Towarzystwo Historyczne 1886-1900, "Kwartalnik Historyczny" (dalej KH), 1937, t. LI; E. Barwiński, Towarzystwo Historyczne 1901-1914, tamże; T.E.Modelski, Towarzystwo Historyczne 1904-1914, tamże; Polskie Towarzystwo Historyczne 1886-1986. Zbiór studiów i materiałów, red. S. K. Kuczyński, Wrocław - Warszawa - Kraków 1990.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
3. K. Tyszkowski, Polskie Towarzystwo Historyczne 1925-1936, KH, 1937, t. LI, s. 90.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
4. G. Missalowa, Zygmunt Lorentz - prezes Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, RŁ, 1964, t. IX (XII), s. 7-15; L. Waszkiewicz, Lorentz Zygmunt [w:] Polski Słownik Biograficzny, t 17, s. 555.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
5. KH, 1927, t. XLI, s. 728; 1928, t. XLII, s. 209; "Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Łódzkiego (dalej ROŁ), 1928, Łódź 1929, t. I, s. 90. Siedziba PTH w Łodzi mieściła się pierwotnie w gmachu Gimnazjum Miejskiego przy ul. Sienkiewicza 46. Tam odbywały się posiedzenia Zarządu, odczyty natomiast urządzano w sali Rady Miejskiej i innych wypożyczanych Towarzystwu salach. Po wojnie taką "przystanią" okazało się Archiwum Państwowe. W ostatnich latach "przygarnął" Towarzystwo Instytut Historii UŁ.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
6. G. Missalowa, Prace OŁ PTH w latach 1927-1950, RŁ, 1958, t. I (IV), s. 379.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
7. Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za czas od 21 V (30 IX) 1927 do 1 I 1929, ROŁ PTH, 1929, t. I, s. 90.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
8. "Prawda", 27 XI 1927, s. 5-6; "Kurier Łódzki" 27 XI 1927, s. 5.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
9. H. Ruszczakowa, Z historii Towarzystwa Polonistów Rzeczypospolitej Polskiej. Oddział w Łodzi (1937-1939), "Prace Polonistyczne", 1975, t. XXXI, s. 35; K. Baranowski, Oddział Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi 1928-1939, Warszawa - Łódź 1977.
   Powrót do przypisu w tekście
   
   
10. M. Nartonowicz-Kot, OŁ PTH w latach 1927-1939, RŁ, 1986, t. XXXVI, s. 17-18.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
11. "Rzeczpospolita", 13 IV 1945, s. 3.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
12. H. Brodowska-Kubicz, Z chłopskiej łąki. Wspomnienia, Łódź 1994, s. 293.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
13. Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej APŁ), Akta Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Łódzkiego (dalej Akta OŁ PTH), Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za czas od 15 IV 1945 r. do 15 III 1946 r., nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
14. Statut PTH z 1992 r., Warszawa 1992, paragraf 6.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
15. ROŁ PTH, 1939, t. III, s. 458-460.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
16. W latach następnych liczba członków zbiorowych wzrosła: Archiwum Miejskie, Archiwum Państwowe, Koło Naukowe Historyków UŁ, Instytut Historii UŁ, Koło Naukowe Historyków PWSP. Obecnie jest nim jedynie Studenckie Koło Naukowe Historyków Uniwersytetu Łódzkiego.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
17. APŁ, Akta OŁ PTH, Korespondencja, Pismo ZG PTH z 11 IV 1947 r., nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
18. A. Rynkowska, Polskie Towarzystwo Historyczne w Łodzi (1945-1948), "Myśl Współczesna", 1949, nr 6-7, s. 422-425.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
19. Z. Libiszowska, OŁ PTH w latach 1945-1957, RŁ, 1958, t. I (IV), s. 388-395; OŁ PTH w latach 1959-1960, RŁ, 1961, t. IV (VII), s. 216; K. Woźniak, Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za okres od 6 VI 1984 r. do 24 VI 1987 r., RŁ, 1988, t. XXXVIII, s. 331-338.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
20. Biuletyn PTH, 1974, nr 33, s. 26-27; lipiec 1984, nr 50, s. 8-19; J. Chańko, Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za okres od 22 V 1991 r. do 18 V 1994 r., RŁ, 1994, t. LI, s. 273.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
21. APŁ, Akta OŁ PTH, Protokół z zebrania w dn. 15 IV 1945 r., nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
22. H. Michalak, Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za okres od 3 VI 1981 r. do 6 VI 1984, RŁ, 1986 r., t. XXXV, s. 336.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
23. J. Chańko, op. cit., s. 273.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
24. APŁ, Akta OŁ PTH, Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za czas od 21 V 1948 r. do 18 V 1949 r., nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
25. Tamże, Różne, nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
26. Tamże, Sprawozdanie z działalności OŁ PTH za okres od 9 V 1951 do 21 V 1952 r., nlb; J. Włodarczyk, Sprawozdania OŁ PTH za okres od 10 IV 1968 r. do 16 IV 1969, RŁ, 1970, t. XIV (XVII), s. 428-431.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
27. J. Chańko, op. cit., s. 276-277; T. Bojanowski, Sprawozdanie OŁ PTH za okres od 18 V 1977 r. do 23 V 1979 r., RŁ, 1980, t. XXIX, s. 391-392.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
28. Tamże.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
29. E. Bruszewski, Działalność Sekcji Dydaktycznej Oddziału Łódzkiego PTH w okresie dwudziestolecia międzywojennego, Łódź 1978 mpis pracy magisterskiej w Pracowni Dydaktyki Historii UŁ, s. 25.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
30. APŁ, Akta OŁ PTH, Pismo W. Konopczyńskiego z 5 III 1947 r., nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
31. Statut PTH z 1992 r., paragraf 6.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
32. Z. Libiszowska, Oddział Łódzki PTH w latach 1945-1957, RŁ, 1958, t. I (IV), s. 390-393.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
33. KH, 1956, t. LXIII, nr 2, s. 210-212.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
34. J. Śmiałowski, Sześćdziesiąt lat działalności Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego (1927-1987), "Sieradzki Rocznik Muzealny", t. 8, 1991-1992, s. 205.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
35. H. Brodowska-Kubicz, op. cit., s. 246.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
36. K. Tyszkowski, op. cit., s. 105-106.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
37. Polskie Towarzystwo Historyczne w Łodzi, ROŁ, 1939, t. III, s. 452.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
38. G. Missalowa, Prace Oddziału..., s. 383; Sprawozdania, "Wiadomości Historyczno-Dydaktyczne", 1935, R. III, s. 7; "Kurier Łódzki, 8 V 1934, s. 5.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
39. Polskie Towarzystwo Historyczne w Łodzi, ROŁ, 1939, t. III, s. 435.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
40. APŁ. Akta miasta Łodzi, sygn. 16355, Subsydia nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
41. Teksty źródłowe do dziejów Łodzi 1332-1820, wybrał i opracował A. Stebelski, "Prace Sekcji Dydaktycznej", Łódź 1934, nr 3, s. 48; A. Ferens, Szkolna mapa historyczna, "Prace Sekcji Dydaktycznej", Łódź 1931, nr 1, ss. 48+4 nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
42. J. Lechicka, Polska dydaktyka historii w latach 1925-1937, "Prace Sekcji Dydaktycznej", Łódź 1937, nr 4, s. 40; C. Świderkówna, Obiektywne podstawy nauczania historii, "Prace Sekcji Dydaktycznej", Łódź 1933, nr 2, s. 18+6 nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
43. J. Włodarczyk, op. cit., s. 214; T. Bojanowski, Sprawozdanie... za okres 23 V 1979 r. do 3 VI 1981 r., RŁ, 1982, t. XXXI, s. 321.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
44. APŁ, Akta OŁ PTH, Sprawozdanie... za okres od 14 IV 1945 do 15 III 1946, nlb; KH, 1948, t. LVI, nr 3-4, s. 572.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
45. Na czele Komitetu Okręgowego Olimpiady Historycznej stali: Z. Libiszowska (II-VI), Stefan Krakowski (VII), J. Śmiałowski (VIII-IX), Waldemar Ceran (X), Stanisław Marian Zajączkowski, (od XI, w roku szkolnym 1996/97 odbyła się XXIII Olimpiada).
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
46. R. Rosin, O historii regionalnej i sprawach wydawniczych, [w:] Polskie Towarzystwo Historyczne 1886-1986. Zbiór studiów i materiałów, s. 249-250.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
47. Tamże.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
48. H. Samsonowicz, Wokół idei i koncepcji Polskiego Towarzystwa Historycznego, [w:] Polskie Towarzystwo Historyczne..., s. 11.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
49. Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, 28 XI do 4 XII 1930 r., t. II, Lwów 1931, s. 222-225, 383, 399-406.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
50. KH, t. LVI, 1948, nr 3-4, s. 556.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
51. Pamiętnik XIV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Łódź 7-10 września 1989 roku, Toruń 1996, s. 9-17.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
52. KH, t. LII, s. 813.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
53. M. Hertz, Łódź w czasie wielkiej wojny, Łódź 1933, s. 232+8 nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
54. M. Walicki, Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1938, s. 78+10 nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
55. APŁ, Akta OŁ PTH, Różne, Sprawozdanie... 21 V 1948 do 18 V 1949, nlb, Sprawozdanie..., 18 V 1949 do 26 IV 1950 r., nlb.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
56. W 1978 r. ukazał się tom ogólny i tom XXIV (XXVII) poświęcony 60 rocznicy utworzenia KPP i 30-lecie PZPR, w 1982 r. jeden tom XXXI był poświęcony 100-leciu polskiego zorganizowanego ruchu robotniczego, w 1962 r. tom poświęcony XX rocznicy powstania PPR.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
57. Dzieje Pabianic pod red. G. Missalowej, Łódź 1966; Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta pod red. B. Wachowskiej, Warszawa - Łódź 1980; J. Śmiałowski, Zduńska Wola. Monografia miasta do 1914 r., Warszawa - Łódź 1974; Kutno. Dzieje miasta pod red. R. Rosina, Warszawa - Łódź 1986; Zgierz. Dzieje miasta do 1988 r., pod red. R. Rosina, Łódź - Zgierz 1995; Łódź. Dzieje miasta, t. I do 1918 r., pod red. B. Baranowskiego i J. Fijałka, Łódź 1980; Powiat rawski. Zarys dziejów do końca 1973 r., pod red S. Zajączkowskiego, Warszawa - Łódź 1975; Szkice z dziejów Sieradzkiego, pod red J. Śmiałowskiego, Łódź 1977; Uniejów. Dzieje miasta, pod red J. Szymczaka, Łódź - Uniejów 1995; Piotrków Trybunalski. Dzieje miasta, pod red. B. Baranowskiego, Łódź 1989.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
58. W. Puś, S. Pytlas, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju Uniontex (daw. Zjednoczonych Zakładów Scheiblera i Grohmana) w latach 1827-1977, Warszawa - Łódź 1979; 60 lat Zakładów Włókien Sztucznych "Wistom", pod red. B. Wachowskiej, Łódź 1971; 75-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę. Łódź i województwo łódzkie. Materiały z sesji naukowej. Łódź 12 listopada 1993 r., pod red K. Badziaka i J. Szymczaka, Łódź 1993.
    Powrót do przypisu w tekście
    
    
59. "Pabianicjana", t. I, 1992, t. II - 1993, t. III - 1995, pod red. K. Badziaka; Tomaszowski Słownik Biograficzny, Zeszyt 2, Tomaszów Mazowiecki 1997.
    Powrót do przypisu w tekście